کاوش در عمق زمین و زمان با سی و یکمین «چرخ»


مجله علمی- ترکیبی «چرخ»، گردونه سی و یکمِ خود را به ماجرای انسان های نئاندرتال در ایران و یافته های فسیلی چندصد میلیون سال پیش اختصاص داد.


به گزارش روابط عمومی شبکه چهار سیما برنامه هفتگی «چرخ» با رویکرد «می دانیم که همه چیز را نمی دانیم» بیست و هفتم بهمن ماه به روی آنتن این شبکه رفت. بخش عمده ای از برنامه این هفته، مخاطبان را از طریق تونل زمان صدها هزار سال به عقب برگرداند.

برنامه سی و یکم با اجرای محمدحسین جهان پناه؛ روزنامه نگار حوزه علم به مرور اخبار هفته ای پرداخت که گذشت. در میان عناوینِ برگزیده این هفته خبرهایی همچون پایان پروژه «مارس وان»، بارش برف سیاه در منطقه سیبری، حراج 617میلیون اکانتِ به سرقت رفته، پایان فعالیت مریخ نورد «آپورچونیتی»، پایان تولید ایرباس380، رونمایی از سیستم ضد تصادف جدید توسط یک شرکت آلمانی و پیروزی انسان بر یک ماشینِ مناظره درج شده بود!

این گزارش حاکی است اخبارِ این هفته «چرخ» رکورددار «پایان» ها شد. در این برنامه از پایان پروژه ای صحبت شد که با سرمایه گذاریِ یک شرکت هلندی کلید خورده بود. هیاهویی که توانست دویست هزار تن از ساکنان امروزِ زمین را داوطلب یک سفر ِ بی بازگشت به مریخ کند.
پروژه «مارس وان» اما در نهایت با ورشکستگی شرکت هلندی اش، به رویایی برای مسافران فضا تبدیل شد. اما اخبار زمینی ها از مریخ به همینجا ختم نشد. محمدحسین جهان پناه خبر داد مریخ نورد «آپورچونیتی» بعد از گذشت پانزده سال از حضور در آن سیاره، اکنون در مواجهه با طوفان شن دچار مشکل ثبت اطلاعات شده است و به پایان خود رسیده است.

آنچه جهان پناه با نام برف سیاه، در بخشی از اخبار «چرخ» این هفته از آن یاد کرد نزولات جوی خاص منطقه سیبری است. او گفت در نبود کنترل بر آلاینده های معادن زغال سنگ در این منطقه، گهگاه برف سیاه  و سمی، سیبری را می پوشاند. البته این موضوع مختص سیبری نیست و هر جا نشانی از معادن زغال سنگ باشد ردپای برف سیاه را هم می توان در آن منطقه یافت.

به گفته جهان پناه، حراج بیش از ششصد میلیون حساب کاربری سرقت شده، خبر ناگواری برای وب سایت های شناخته شده به حساب می آید. به خصوص که تعداد زیادی از آنها بعد از گذشت چند ماه از سرقت صورت گرفته، به تازگی در جریان سرقت هویت، اطلاعات، نفوذ به اکانت و ایمیل ها و سوء استفاده از اطلاعات خود قرار گرفته اند.
پایان تولید بزرگترین هواپیمای مسافربری هم جزو اخبار این هفته مجله «چرخ» قرار گرفت. با توضیح کارشناس این بخش از برنامه، ایده اولیه تولید هواپیمای A380 برای جابجایی مسافر، ساخت هواپیماهای غول پیکر بوده است اما اکنون هواپیماهایی برای مسافربری ایده آل هستند که کوچک‏تر و کم مصرف‏تر باشند. این موضوع در درازمدت باعث صرفه اقتصادی شرکت های مسافربری هوایی خواهد شد.
در قسمت دیگری از اخبار مجله «چرخ»، تصویری از ایده جانمایی «ایربگ» در دو طرف و مقابل یک خودرو نمایش داده شد. جهان پناه در توضیح گفت قرارگیری ایربگ در این نقاط خودرو شانس زنده ماندن سرنشینان خودرو در تصادف را افزایش داده و بعضا به عنوان ضربه گیر عمل می کند.
خبر پایانیِ این بخش، پیروزی انسان بر ماشین بود. در مسابقه مناظره یک نفر توانست پیشرفته‏ترین هوش مصنوعی طراحی شده توسط شرکت IBM را شکست دهد.

پیشتازان علم در پژوهشگاه «رویان» گزارشی که بخش دوم برنامه هفتگی «چرخ» را به خود اختصاص داد، از فعالیت هایی گفت که در پژوهشگاه «رویان» انجام می شود.

در این گزارش، دکتر عبدالحسین شاهوردی؛ رئیس پژوهشگاه از ارتباطی که این مرکز آموزشی- تحقیقاتی میان علوم برقرار کرده سخن گفت و ادامه داد با کاربردی شدن علوم در این پژوهشگاه فعالیت هایی همچون همانندسازی، دستکاری ژنتیکی، ایمونوتراپی با منشا سلول های بدن انجام می شود و این دانش در مباحث دامی به صورت مطلوب مورد استفاده قرار می گیرد.
 در ادامه دکتر مرتضی ضرابی؛ مدیرعامل بانک سلول های بنیادی بندناف به مرور سابقه سیزده ساله این بخش در مرکز پرداخت و گفت خون موجود در بندناف مملو از سلول های بنیادی است که در درمان بدخیمی هایی با منشا خونی کاربرد دارد. او اضافه کرد «این بخش از پژوهشگاه با همین رویکرد و برای فراهم کردن امکان ذخیره سازی سلول های بندناف شکل گرفته است. اکنون 31 مرکز برای اطلاع رسانی درباره فعالیت های این بخش در سراسر کشور موجود است اما ذخیره سازی سلول های بنیادی تنها در تهران و در تانک های نیتروژن پژوهشگاه رویان انجام می شود.»
 مرتضی ضرابی از جایگاه کشور در رده کشورهایی با ظرفیت ذخیره سلولی بالای صدهزار نمونه، ابراز خشنودی کرد.

در پایان این گزارش، دکتر ناصر اقدمی؛ مدیر گروه پزشکی بازساختی پژوهشگاه رویان درباره کاربرد سلول های بنیادی گفت این سلول ها به ترمیم در بدن و تکثیر می پردازند تا بافت از دست رفته را بازسازی کنند. او از انجام سلول درمانی برای بیماری های قرنیه چشم در پژوهشگاه رویان ابراز رضایت کرد و گفت فعالیت های مطالعاتی برای درمان بیماری های بخش شبکیه چشم نیز در این مرکز در حال انجام است.


نئاندرتال ها در زاگرس
گفتگوی ویژه این هفته «چرخ» به صحبت های دکتر فریدون بیگلری؛ باستان شناس تعلق گرفت. او در این بخش از برنامه با نمایش اسلایدهای متعدد از راز زندگی نئاندرتال ها در ایران و یکی از کشورهای همسایه پرده برداشت.
دکتر بیگلری گفت «با اینکه اولین سنگواره های انسان نئاندرتال در قرن نوزدهم پیدا شد، اما مطالعه تخصصی بر روی آن در قرن بیستم پایه گرفت. یکی از ویژگی های نئاندرتال ها تطبیق آنها با آب و هوای سرد و خشک عصر یخبندان بوده است. آرواره آنها بدون برجستگی چانه بود، جمجمه دوکی شکلی داشتند و قفسه سینه شان به مراتب پهنتر از انسان امروزی بوده است. ویژگیهای جسمانی نئاندرتال ها با آن هیکل های عضلانی و قدی کوتاهتر از انسان امروز، در فاصله بین پانصد تا سیصد هزار سال پیش کم کم شکل گرفت و در آخرین عصر یخبندان به شکل کلاسیک آن رسید. ردپای این انسان بیشتر در اروپا دیده شده اما احتمالا از حدود صد هزار سال پیش تا حدود چهل هزار سال پیش در زاگرس و اطراف آن زیسته اند. شرایط زندگی برای آنها در اطراف البرز و زاگرس نسبتا مطلوب بوده است. هر چند آثار سکونت آنها در اطراف کویر برای مثال اطراف کاشان یافت شده است»
دکتر بیگلری اضافه کرد، پیشینه کار پژوهشی درباره نئاندرتال ها در اروپا بیشتر از ایران است. با توجه به مطالعات ژنتیک و تغییراتی که در سنگواره های یافت شده در اروپا دیده می شود، فعلا نظر پژوهشگران بر این است که منشا نئاندرتال ها اروپا بوده است. هر چند این نظر ممکن است با تحقیقات جدید دچار تغییر شود. اکثر سکونتگاه های کاوش شده این دوره در ایران در استانهای کرمانشاه و لرستان و همینطور کردستان عراق قرار دارند. غار «شانیدر» در عراق، غار «بیستون» و پناهگاه «یوان» در کرمانشاه نمونه هایی از این مکانها هستند. اما بقایایی که در غار «شانیدر» کشف شده از آن جهت منحصر بفرد است که بقایای جسمانی یازده فرد نئاندرتال در این غار کشف شده که در اغلب موارد بخش زیادی از استخوان بندی هر فرد یافت شده است.
به گفته دکتر بیگلری شمار یافته ها در ایران محدود و بیشتر آثار بجای مانده از آنها شامل ابزارهای سنگی، اجاق و بقایای استخوان بندی حیوانات شکار شده مثل بز کوهی، گورخر و آهو است. او یادآور شد نخستین بقایای نئاندرتال ها در ایران بعد از جنگ جهانی دوم و توسط یک انسان شناس آمریکایی یافت شد که به یک قطعه از استخوان ساعد انسان در غار بیستون خلاصه می شد. این نمونه همراه با دیگر یافته های این غار، برای تحقیق بیشتر توسط این باستان شناس از کشور خارج شد و اکنون در موزه دانشگاهی دانشگاه پنسیلوانیا نگهداری می شود.
دکتر بیگلری در پایان، ابزارِ شکار انسان نئاندرتال و نحوه تراش این ابزار را با نمایش فیلمی کوتاه تشریح کرد. به گفته او نئاندرتالها به شیوه های مختلف از جمله شیوه لوالوا قطعاتی را از سنگ اصلی یا سنگ مادر جدا می کردند و لبه قطعه جدا شده را لب پر کرده و به شکل مورد نظر در می آوردند. وی اشاره کرد که باستان شناسان با بررسی لبه ها و سطح این ابزارها با میکروسکوپ موفق به شناسایی نوع کاربرد آنها شده اند که شامل تراش پوست و برش گوشت و همچنین تراش چوب بوده است. وی در پایان اظهار امیدواری کرد که در صورت ادامه پژوهشها خصوصا در زاگرس انتظار کشفیات بیشتری از نئاندرتالها خواهیم بود.


چرا زمین‏شناسی مهم است؟
آخرین صفحه از مجله علمی «چرخ» سخنان دکتر شاهین زمان؛ فسیل شناس را در خود ثبت کرد. شاهین زمان در بخش پایانی برنامه، همزمان با نمایش تعدادی از فسیل‏ها و سنگ‏ها و کانی‏های ارزشمند، درباره لزوم پرداختن به علم زمین شناسی توضیح داد.
 او از اهمیت این علم در شناسایی مواد معدنی  موجود در زمین گفت و اضافه کرد بعضی از این مواد معدنی بسیار ارزشمند هستند و برخورداری یک کشور از معادن این مواد، مسئله بسیار مهم و استراتژیک است. او ادامه داد شناسایی مواد معدنی با اشراف به علم زمین شناسی میسر می شود. نحوه یافتن، محل موردنظر و چگونگی استخراج ماده معدنی جزو مواردی است که یک زمین شناس بر آن تسلط دارد و حتی می تواند متخصصان دیگر را برای فرآوری، هدایت کند. علاوه بر این، بلایایی که از زمین برمی خیزد توسط علم زمین شناسی قابل شناسایی و پیشگیری است. یافتن نقاط ایمن حین وقوع رخداد هم به این موارد اضافه می شود. به گفته شاهین زمان، مطالعه تاریخچه حیات، به زمین شناسان این امکان را می دهد تا گذشته کره زمین را بررسی کرده و با استفاده از پیام های ثبت شده، آنچه بر زمین گذشته را تخمین بزنند. او در پایان تاکید کرد که میراث زمین شناسی باید حفظ شده و به دست آیندگان برسد. او همچنین از لزوم آموزش زمین‏شناسی در مدارس گفت و اینکه دانش‏آموزان را از همان سنین باید به مباحث زمین‏شناسی علاقه‏مند کرد و آن‎ها را متوجه اهمیت و کاربردهای این رشته علمی کرد.